وقتی دولت پای معامله می آید (ابعاد حقوقی مزایده و مناقصه)

حتما به کرات در صفحات روزنامه‌های مختلف دو واژه «مزایده و مناقصه» را دیده‌اید. آیین‌نامه‌های مناقصات و معاملات دولتی می‌تواند به عنوان یک نقطه عطفی برای اعتلا و تکامل قوانین مالی و محاسباتی و ایجاد وحدت رویه در اعمال نظارت بر انجام فعالیت‌ها و پروژه‌های عمرانی کشور باشد. در ادامه شما را با برخی از ساختارهای این موضوع آشنا می‌کنیم در قدم اول بد نیست این را بدانید که ‌به طور كلي شيوه‌های انعقاد پيمان‌های اداری را مي‌توان به دو گروه كلی تقسيم كرد؛ گروه اول پيمان‌های مبتنی بر رقابت هستند و گروه دوم، پيمان‌های مبتني بر توافق. مزایده و مناقصه هم که از جمله پیمان‌های اداری هستند، در این دو گروه قرار دارند. در ادامه بیشتر با آن‌ها آشنا می‌شویم.

 مناقصه و همه وابسته‌هایش

مناقصه فرآیندی است رقابتی برای تأمین کیفیت مورد نظر در یک صنعت یا خدمت خاص، که طی آن فرد یا شرکتی که کمترین قیمت را برای انجام پروژه پیشنهاد کرده باشد، امتیاز انجام آن را به دست می‌آورد. چند اصطلاح وجود دارد که آشنایی با آن‌ها در این حوزه لازم است. 1- مناقصه‌گزار: مناقصه‌گزار دستگاه یا ارگانی است که برگزاری مناقصه را به عهده می‌گیرد و شامل ارگان‌ها و سازمان‌هایی مانند قوای سه‌گانه جمهوری اسلامی ایران از جمله وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات و شركت‌های دولتی، موسسات انتفاعی وابسته به دولت، بانك‌ها و موسسات اعتباری دولتی، شركت‌های بیمه دولتی، موسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، موسسات عمومی، بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی، شورای نگهبان قانون اساسی و همچنین دستگاه‌ها و واحدهایی كه در قانون نام آن‌ها آمده است. 2- مناقصه‌گر: شخص حقیقی یا حقوقی است که اسناد مناقصه را دریافت و در مناقصه شرکت می‌کند. 3- برنامه زمانی مناقصه: سندی است که در آن، زمان و مهلت برگزاری مراحل مختلف مناقصه، مدت اعتبار پیشنهادها و زمان انعقاد قرارداد مشخص می‌شود. 4- اسناد مناقصه: اسناد مناقصه شامل اين موارد مي‌شود: نامه دعوت به ارایه پیشنهاد یا همان دعوت نامه، دستورالعمل شرکت در مناقصه، همراه با کاربرگ‌های ضمانت‌نامه شرکت در مناقصه و ضمانت‌نامه انجام تعهدات، برگ پیشنهاد مناقصه. لازم به یادآوری است که مناقصه روشی است كه در آن سازمان‌های عمومی، خريد كالا يا خدمت مورد نياز خود را به رقابت و مسابقه مي‌گذارند و با اشخاص حقوقی يا حقيقی كه كمترين قيمت يا مناسب‌ترين شرايط را پيشنهاد می كنند، معامله می كنند.

 اقسام مناقصه

مناقصه انواع و اقسامی دارد اما قبل از اينكه با انواع آن آشنا شويم بد نيست اين نكته را بدانيم برای اينكه يك مناقصه برگزار شود بايد 4 اصل را در نظر گرفت كه شامل موارد زير مي‌شود: اول، اصل آزادی رقابت. دوم، اصل شايستگي داوطلبان شركت در مسابقه. سوم، اصل معلوم بودن نصاب معامله و چهارم، اصل حضور يك شخص اداری. اما برای توضیح انواع مناقصه باید آن‌ها را در هر دو گروهی که نام بردیم بررسی کنیم. مناقصه در بين عده معدودی از اشخاص حقيقی يا حقوقی كه مورد شناسايی سازمان‌ها عمومي است، برگزار مي‌شود. در حالت اول، مناقصه عمومی قرار دارد. به عبارتی مناقصه عمومی روشی است كه در آن دولت يا سازمان‌های عمومی، انجام عمل يا خريد كالای مورد نياز خود را از طريق اعلان بين عموم داوطلبان، به مسابقه مي‌گذارند تا هر شخصی اعم از حقیقی و حقوقی. حالت دوم نيز همان مناقصه محدود است، يعنی روشی كه در آن به تشخيص و مسئوليت بالاترين مقام مناقصه‌گذار، محدود بودن و ادله آن تأیيد مي‌شود. و در دسته آخر مناقصه اختياری قرار دارد و به مناقصه‌ای مي‌گويند كه از طريق اعلان عمومی است اما اختيار انجام مناقصه با بهترين پيشنهاد دهنده، یا سازمان دولتی خواهد بود.

 روش‌های برگزاری مناقصه

مناقصه به دو روش برگزار مي‌شود. يعني براساس معاملات مختلف، روش‌های برگزاری آن نيز متفاوت است. يعني در معاملات کوچک، کارپرداز یا مأمور خرید باید با توجه به کم و کیف موضوع معامله که حسب مورد ممکن است کالا، خدمت یا حقوق باشد، درباره بهای آن تحقیق كند و با رعایت صرفه و صلاح و اخذ فاکتور مشخص و به تشخیص و مسئولیت خود، معامله را با تامین کیفیت به کمترین بهای ممکن انجام دهد. اين روش در معاملات متوسط كمی متفاوت‌تر است. يعني علاوه بر كارهاي بالا كارپردازد بايد حداقل سه فقره استعلام کتبی، با تامین کیفیت مورد نظر تهيه كند و اگر مسئول تداركات آن را تاييد كرد، معامله را انجام دهد، فقط در اين مرحله نيز بايد فاكتور تهيه كند. اين را به ياد داشته باشيد كه اگر کارپرداز مسئول تدارکات هم باشد بايد اين مسئوليت به متصدیان پست‌های مشابه سازمانی یا به مأمور خرید واگذار شود. اما برای معاملات بزرگ، بايد يكي از دو روش روبه‌رو استفاده شود، يعنی يا باید از طریق انتشار فراخوان در روزنامه‌های کثیرالانتشار مناقصه عمومی برگزار شود يا اینکه مناقصه محدود را امتحان کند.

 از برگزاری تا اعلام برنده

بعد از اعلام مناقصه و پس از آنكه برخي از افراد در آن شركت كردند، این اشخاص حقیقی یا حقوقی درخواست‌هاي خود را ارسال می‌کنند و بعد از بررسی پيشنهادها، برنده مناقصه اعلام می‌شود و پای قرارداد به ميان مي‌آيد و برگزاركننده با برنده قرارداد مي‌بندد. اين قرارداد باید پیش از پایان مدت اعتبار پیشنهادها منعقد شود. این مدت را در اسناد مناقصه پيش‌بيني می‌کنند که برای يك بار هم می‌توان آن را تمديد کرد. البته اگر برنده اول از انعقاد قرارداد امتناع كند یا ضمانتی برای انجام تعهدات ارایه نكند، قرارداد با برنده دوم منعقد می‌شود. البته اگر اين فرد نيز پای قرارداد نيايد این‌طور نیست که سراغ نفر سوم بروند، بلکه مناقصه دوباره برگزار می شود.

  مرجع اداره مناقصه

مرجع اداری صالح برای اداره امور مناقصه در هر وزارتخانه يا مؤسسه عمومي يا شركت دولتي و شهرداری ها، يك واحد اداری است كه به‌ نام اداره مناقصات شناخته مي‌شود. این اداره دارای وظايفی هم‌چون تشكيل كمسيون مناقصه است. وظيفه دیگر اين كمیسيون بررسی پيشنهادات رسيده از داوطلبان شركت در مناقصه و هم‌چنین تعيين و اعلام برنده آن است.

 مزایده و نکات مربوط به آن

يكی ديگر از روش‌های پيش‌بينی شده در قانون محاسبات عمومي، روش مزايده است كه برای انعقاد پيمان‌های عمومی مورد استفاده قرار مي‌گيرد. مزايده ترتيبي است كه در آن اداره، فروش كالاها و خدمات يا هر دو را از طريق درج آگهي در روزنامه كثيرالانتشار يا روزنامه رسمی كشور به رقابت عمومی مي‌گذارد و با شخصی كه بيشترين بها را برای خرید خدمات یا کالا پيشنهاد مي‌دهد، قرارداد مي‌بندند. برابر قوانين دو نوع مزايده در كشور وجود دارد: یکی مزایده حضوری و دیگری مزایده كتبي. به مزايده حضوری در اصطلاح حراج هم گفته مي‌شود و انجام آن ساده و با تشريفات كمتر همراه است. البته استفاده از اين روش نمي‌تواند، هميشگي باشد؛ بلكه فقط در موارد فوری و غير مهم به كار مي‌رود. در مزايده كتبی نيز اعلام آن به صورت كتبی و با تشريفات خاصی انجام می‌شود. به این ترتیب که در معاملات مهم، همراه با درج آگهي و انتشار آن مزایده اعلام می‌شود و بعد از دریافت پیشنهادات و تشكيل كميسيون برای تشخیص افراد یا شرکت‌هایی که در نتايج مزايده اعلام می‌شود.

  اگر قرارداد مبتني بر توافق باشد

در مزایده ما سه نوع معامله داریم كه شامل معاملات جزیی، معاملات متوسط و معاملات عمده مي‌شود. برای شروع مزايده مامور فروش بايد به داوطلبان مراجعه کند و پس از برآورد قیمت و رعایت صرفه برگزاركننده و سند تعهد که آیا معامله به بیشترین قیمت انجام شده است يا خير و با ذکر نام و نام خانوادگی، سمت، تاریخ و امضاي مامور فروش اقدام به فروش می‌کند. اگر هم از روش حراج استفاده می شود مامور برگزاركننده بايد مواردی را انجام دهد؛ اول اینکه باید اطلاعات کاملی را در مورد حراج یک نوبت در روزنامه آگهی کند؛ از جمله نوع، مشخصات، مقدار، روز، ساعت و محل حراج. دوم اینکه معامله مورد نظر باید قبلاً ارزیابی شده باشد و فهرست قیمت قبل از انجام حراج در پاکت لاک و مهر شده در اختیار کمیسیون حراج قرار گیرد. اگر برگزاركننده شهرداری باشد درخواست کتبی واحد درخواست‌کننده و آگهی در روزنامه حتما بايد رعايت شود. اين آگهي حداقل در دو نوبت به فاصله يك هفته در روزنامه منتشر می‌شود. اين را نيز به خاطر داشته باشيد كه شهرداری هر وقت بخواهد اموال منقول و غیرمنقول را اجاره بدهد یا به فروش برساند باید از طریق مزایده اقدام کند و پیش از آن حتما باید مجوز این کار را بگیرد.

 محاسن و معایب این دو روش

حسن‌ روش‌های مناقصه و مزايده آن است كه از طريق اين رقابت مي‌توان به بهترين گزينه‌ها دست يافت؛ هم‌چنين اصل برابری افراد در اين‌گونه قراردادها رعایت می‌شود. البته معايبی هم‌چون سوق دادن شركت‌كنندگان به‌سوی كمیت و عدم توجه به كيفيت كه معمولاً در مناقصات مشاهده می‌شود، در اين روش‌ها وجود دارد.

برگرفته از روزنامه حمایت (تاریخ انتشار 1393/5/20)