توقعات قربانیان از شاهدان جرم

جرایمی که در منظر عمومی اتفاق می‌افتد، نوعاً عده‌ای شاهد و ناظر در صحنه وقوع جرم وجود دارد. این افراد در برابر جرم ممکن است واکنش مثبت یا منفی یا خنثی از خود نشان دهند. نوع کنش افراد در زمان مشاهده جرم بستگی به ویژگی‌های مختلف جسمی و روحی و فرهنگی و اجتماعی آنان دارد اما توقعی که قربانیان از آنها دارند غالباً در یک عبارت خلاصه می‌شود: حمایت و پشتیبانی از آنان در برابر مجرمان. در این نوشتار درصدد آن هستیم که از منظر جرم شناختی به مهم ترین توقعات بزه‌دیدگان از افراد حاضر در صحنه وقوع جرم بپردازیم به این امید که تبدیل به کنش و فرهنگ عمومی شود.

نخستین توقع قربانیان ترک نکردن صحنه و تنها نگذاشتن مجرم و قربانی است. شهود می‌توانند دلایل مختلفی برای ترک صحنه داشته باشند؛ ترس از صدمه دیدن براثر عملیات مجرم، ترس از تهاجم مجرم و ورود ضرر جسمی یا روحی، ترس از اتهام خوردن به‌عنوان همدست مجرم، عجله برای رسیدن به محل کار، ترک محل برای اطلاع‌رسانی به پلیس، ترس از دردسر قضایی برای شهادت دادن در مورد واقعه، سابقه تنفر یا درگیری قبلی با قربانی و علل دیگری ازاین‌دست در میان این دسته از شهود زیاد به چشم می‌خورد. مطالعات جرم شناختی ثابت کرده است که این توقع قربانیان منشأ غریزی دارد. وجود «ناظر و چشم در صحنه» موجب کلافگی و ترس مجرم می‌شود زیرا علاوه بر شناسایی یا دستگیری وی موجب محکومیت قضایی او براثر شهادت بعدی شهود خواهد شد. در مقابل، مجرمان دوست دارند که شهود هر چه زودتر صحنه را ترک کنند و انگار که نه انگار جرمی در حال اتفاق است؛ شتر دیدی، ندیدی!
توقع دوم قربانی از شهود هشیاری و مداخله مؤثر است. متأسفانه برخی از شهود به سادگی در برابر دروغ مجرمان فریب می‌خورند و قربانی را در برابر جانی یکه و تنها رها می‌کنند. موارد زیادی مشاهده شده است که فرد متجاوزی که قصد کودک ربایی یا تجاوز به نوجوانی را داشته در برابر فریادهای استمداد قربانی ادعا کرده که پدر کودک است و وی از خانه فرار کرده و او قصد برگرداندن وی به خانه را دارد! جالب است که عابران نیز حرف وی را باور کرده و حتی در مواردی کمک کرده‌اند که او کودک را سوار ماشین کرده و با خود ببرد!؟ این ساده‌لوحی یا نظاره‌گری بی‌اثر، باری را از دوش قربانیان برنمی‌دارد. توقع قربانی این است که با تیزهوشی و مهارت از وی در برابر جانی محافظت شود. به‌عنوان نمونه در مورد مثال کودک‌ربایی، شهود باید کودک و شخص بزرگسال را متوقف و ضمن اطلاع به پلیس بررسی بعدی در مورد صحت‌ و سقم اظهارات طرفین را به مأموران واگذار کنند. توقع سوم قربانی دفاع عملی از وی به‌منظور خنثی کردن تهاجم است. بسیاری از شهود به استمداد از پلیس اکتفا می‌کنند درحالی‌که در قانون بر اساس حق «دفاع مشروع» به شهروندان اجازه داده شده است که از قربانیان ناتوان در برابر جنایتکاران دفاع کنند و اعمال ارتکابی آنان در صدمه جانی یا مالی به بزهکاران جرم تلقی نخواهد شد. چهارمین و آخرین توقع قربانیان از شهود، ارائه شهادت در مراجع پلیسی و قضایی است. فرهنگ رایج در بسیاری از کشورهای جهان این است که شهود حادثه بلافاصله به مراجع پلیسی یا قضایی مراجعه و مشخصات خود را برای هرگونه همکاری بعدی در اختیار مأموران دولت قرار می‌دهند. این احساس مسئولیت عمومی موجب تضمین محکومیت جانیان و جلوگیری از فرار آنان از چنگال عدالت می‌شود.

دکتر غلامرضا محمدنسل
جرم‌شناس و استاد دانشگاه

برگرفته از روزنامه ایران (تاریخ انتشار 1394/10/23)